Ο δωρητής της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στα Κάτω Φλώρια
Πολυάριθμες εκκλησίες στην Κρήτη, έχουν τοιχογραφίες (νωπογραφίες) στο εσωτερικό τους. Οι τοιχογραφίες των Βυζαντινών εκκλησιών της Κρήτης έχουν υποστεί για πολλά χρόνια την ανθρώπινη αμέλεια ή κατάχρηση αλλά και έχουν εκτεθεί σε ποικίλα φυσικά φαινόμενα. Οι εκκλησίες αφέθηκαν σε τέτοιες συνθήκες παρακμής, ώστε οι οροφές και οι τοίχοι τους όχι απλά απέκτησαν ρήγματα καταστρέφοντας τις τοιχογραφίες αλλά και κατέρρευσαν εντελώς σε κάποιες περιπτώσεις. Τα χρόνια της κατοχής δεν υστέρησαν και αυτά σε καταστροφικότητα και πολλά μάτια Αγίων βγήκαν από τη θέση τους από τα Τουρκικά βόλια και μαχαίρια ενώ ο Β' παγκόσμιος πόλεμος που ακολούθησε οδήγησε πολλές φορές στην ολοκληρωτική απολέπισή τους. Αλλά και η φυσική φθορά των τοιχογραφιών με το πέρασμα των χρόνων (σε κάποιες περιπτώσεις φτάνουν και τα 1.000) ήταν και αυτή αναμενόμενη. Ανεξάρτητα πάντως από όλα αυτά τα γεγονότα, υπάρχει ακόμα τεράστια απόλαυση για ν' αποκομίσει όποιος εκδηλώσει ενδιαφέρον για τις τοιχογραφίες της Κρήτης, καθώς κάποιες από αυτές είναι οι πιο όμορφες που θα μπορούσε να δει σ' ολόκληρο τον κόσμο. Η φυσική ομορφιά που περιβάλλει τα εκκλησάκια αναδεικνύει την αξία τους για όποιον έχει συλλάβει τη φιλοσοφία του Βυζαντίου, ότι δηλαδή κανένας τόπος δεν υπήρχε που να ήταν παραμελημένος από το Θεό.
Η Βυζαντινή εκκλησιαστική ζωγραφική είχε πάρα πολλές επιρροές από τα πνευματικά γεγονότα, ιδιαίτερα μετά την Οικουμενική Σύνοδο του 787 μ.Χ.. Η απόφαση που πάρθηκε ήταν ότι ο Χριστός μπορούσε να ζωγραφίζεται στις εκκλησίες, επειδή είχε πάρει ανθρώπινη μορφή για να σώσει την ανθρωπότητα. Οι χαρακτήρες στις τοιχογραφίες έχουν το παρουσιαστικό των αυτοκρατόρων και των αυλικών με γένια, φορώντας ρούχα γεμάτα πολύτιμους λίθους και κρατώντας πολύτιμα εκκλησιαστικά αντικείμενα. Αυτό εναρμονίζεται με τη θεωρία ότι οι άγιοι ήταν οι αυλικοί του Θεού και απεικονίζοντας τους με αυτόν τον τρόπο, οι ζωγράφοι τιμούσαν το Θεό.
Μια ακόμα πίστη που φαίνεται στις τοιχογραφίες είναι το θέμα του μαρτυρίου του ακρωτηριασμού. Είναι αξιοσημείωτο ότι στο Βυζαντινό πολιτισμό θεωρούνταν πιο έντιμο να ακρωτηριάσουν τους φυλακισμένους παρά να τους σκοτώνουν και υπάρχουν σκηνές που απεικονίζουν τη βασανιστική τιμωρία των παραβατών, τοποθετημένες μάλιστα δίπλα σε ευαίσθητες φυσιολατρικές παραστάσεις.
Υπάρχουν πολύ λίγες τοιχογραφίες που διασώζονται από την πρώτη Βυζαντινή περίοδο. Μια εξαίρεση είναι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον Άγιο Νικόλαο της επαρχίας Μιραμπέλλου στο νομό Λασιθίου, όπου κάτω από τις σύγχρονες τοιχογραφίες βρέθηκαν άλλες παλιότερες με γεωμετρικά σχήματα που χαρακτήριζαν τις εκκλησίες που ζωγραφίστηκαν κατά την περίοδο των εικονοκλαστών, τότε που οι απεικονίσεις στις εκκλησίες ήταν απαγορευμένες.
Πολλές από τις Βασιλικές εκκλησίες χτίστηκαν κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο αλλά ελάχιστες έχουν έστω και κομμάτια τοιχογραφιών. Έτσι οι περισσότερες από τις τοιχογραφίες που θα δει ο επισκέπτης ανήκουν στην δεύτερη Βυζαντινή περίοδο, μετά το 936 μ.Χ., ενώ ακόμα πιο πολλές χρονολογούνται ως μεταγενέστερες, κατά τον 14ο αιώνα.
Κατά τη Βενετοκρατία, οι Βενετοί δεν πείραξαν τις Ελληνικές εκκλησίες και καθώς οι Κρητικοί δεν είχαν χρήματα για να χτίσουν εντυπωσιακά κτίρια, εμπλούτισαν το εσωτερικό των εκκλησιών τους με πλούσιες τοιχογραφίες. Η ποιότητα των τοιχογραφιών αυτών βελτιώθηκε ολοφάνερα μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Τότε, πολλοί λόγιοι και καλλιτέχνες βρήκαν καταφύγιο στην Κρήτη μεταφέροντας στην Κρητική Σχολή Ζωγραφικής ένα μίγμα Αναγεννησιακών και Βυζαντινών τάσεων. Το αποτέλεσμα ήταν η εισαγωγή περισσότερων ανθρωπιστικών χαρακτηριστικών στις τοιχογραφίες, όπως μια έκφραση συγκίνησης στα πρόσωπα και οι φορεσιές έμοιαζαν τώρα να αγκαλιάζουν περισσότερο τα σώματα παρά να πέφτουν ίσια. Ακόμα και οι χειρονομίες έγιναν πιο λεπτομερειακές και εκφραστικές. Τα θέματα των τοιχογραφιών βέβαια δεν άλλαξαν σημαντικά, αν εξαιρέσουμε ότι οι διάφορες σκηνές πλαισιώνονταν μ' ένα λαμπερό κόκκινο χρώμα.
Ο ζωγράφος του Βυζαντίου ακολουθούσε κανόνες που εφαρμόζονταν σε πολύ μεγαλύτερες εκκλησίες από αυτές με τον ένα θόλο και τη μεγάλη επιφάνεια του ενός τοίχου που προσφέρονταν για ζωγραφική. Η ίδια η εκκλησία ήταν σύμβολο για την οικουμένη με τον παράδεισο και τη γη που κυβερνιόταν από τον Παντοκράτορα. Στις μεγάλες εκκλησίες ο Παντοκράτορας βρίσκεται στο θόλο αλλά στα μικρότερα εκκλησάκια κοιτά κάτω από την αψίδα (το μικρό κομμάτι πάνω και πίσω από το ιερό). Ο Παντοκράτορας εμφανίζεται με ποικίλο παρουσιαστικό καθώς κοιτά το σύμπαν, άλλοτε με αυστηρότητα, άλλοτε με ευσπλαχνία, άλλοτε τρομερός και άλλοτε αδιάφορος. Κάτω του βρίσκονται οι Άγιοι και οι Ευαγγελιστές και σε κάποιες περιπτώσεις η Παρθένος Μαρία κοιτώντας ανάμεσα στον παράδεισο και τη γη στη θέση του διαμεσολαβητή.
Στο ψηλότερο μέρος της εκκλησίας από τ' αριστερά του Παντοκράτορα και προχωρώντας γύρω από το θόλο της οροφής διαμορφωμένες σταυροειδώς ως πίσω (στη δυτική άκρη) και καταλήγοντας στα δεξιά του Παντοκράτορα, βρίσκονταν σκηνές από τη ζωή του Χριστού και των Αγίων. Κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο αυτές οι τοιχογραφίες παρουσίαζαν τις κυριότερες γιορτές της εκκλησίας διαταγμένες χρονολογικά όπως μετρούν το χρόνο με τα ημερολογιακά χρόνια αντίθετα με τον ιστορικό χρόνο. Στη δεύτερη Βυζαντινή περίοδο η θεματολογία επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει τα σημαντικότερα γεγονότα από τη ζωή του Χριστού διασπείροντας και σκηνές από τη ζωή του Αγίου στον οποίο ήταν αφιερωμένη η εκκλησία.
Ο δυτικός τοίχος (απέναντι από τον Παντοκράτορα) παρουσίαζε σκηνές από τη Σταύρωση κι αργότερα από τη Δευτέρα Παρουσία, σκηνές από την κόλαση και την έγερση των νεκρών από τη θάλασσα.
Το χαμηλότερο κομμάτι της εκκλησίας παραδοσιακά ήταν γεμάτο σε όλο το μήκος του με τοιχογραφίες Αγίων και μερικές φορές των στρατιωτικών Αγίων (Άγιος Γεώργιος και Άγιος Δημήτριος).
Αργότερα, στον πίσω τοίχο όπου συνήθως βρισκόταν ο δωρητής της εκκλησίας και η οικογένειά του κρατώντας ένα μοντέλο της εκκλησίας στα χέρια του, προστέθηκαν και άλλοι άγιοι, διηγηματικές απεικονίσεις και ευκαιριακά κάποια μενταγιόν με πρόσωπα Αγίων.
Μερικά από τα θέματα που συναντώνται στις Βυζαντινές εκκλησίες της Κρήτης είναι:
1. Οι τιμωρίες των αμαρτωλών δεν είναι δύσκολο να αναγνωριστούν καθώς συνήθως βρίσκονται στον πίσω τοίχο και παρουσιάζουν αλλόκοτες σκηνές βασανιστηρίων.
2. Η Ανάσταση του Λαζάρου με τη μορφή του Λαζάρου μέσα σ' ένα όρθιο φέρετρο που δίνει την εντύπωση ότι στέκεται.
3. Η γέννηση, με τη χαρακτηριστική παρουσία ενός ζώου (βοδιού ή γαϊδουριού), μια κούνια με το παιδί και την ακουμπισμένη στο πλάι Παρθένο Μαρία.
4. Ο Μυστικός Δείπνος.
5. Η βάφτιση του Χριστού, με τη μορφή του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό, περιτριγυρισμένο από ψάρια και με την καταλυτική παρουσία του Ιωάννη του Βαπτιστή.
6. Η κοίμηση της Θεοτόκου, με την Παναγία να κείτεται γαλήνια κι όμορφη περιτριγυρισμένη από Αγίους και με το Χριστό πίσω της να λικνίζει την ψυχή της (ένα μωρό) στα χέρια του.
7. Ο δωρητής και η οικογένεια του βρίσκονται στον πίσω τοίχο και δεν έχουν φωτοστέφανο, όπως συμβαίνει στις παραστάσεις λαϊκών ανθρώπων.
8. Άγιοι με φωτοστέφανα (στο χαμηλότερο μέρος της εκκλησίας), οι οποίοι είναι συνήθως επίπεδοι μονοδιάστατοι χαρακτήρες (μορφές) που ατενίζουν μπροστά με αιωρούμενα πόδια σαν να επιπλέουν. Ολοι αυτοί οι Άγιοι παριστάνονται συνήθως με μυθικές φορεσιές σα να πρόκειται για τους αυλικούς του Θεού.
9. Η Σταύρωση. Κατά τα πρώτα Βυζαντινά χρόνια οι τοιχογραφίες παρουσίαζαν το Χριστό ως μια πνευματική μορφή, αργότερα όμως βλέπουμε ένα ταλαιπωρημένο Χριστό και μια γεμάτη αγωνία Παναγία.
Μια τοιχογραφία του Ιωάννη Παγωμένου στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στη Μόνη
Μια τοιχογραφία στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Κουστογέρακο με επιγραφές που χρονολογούνται από το 1507
Μια τοιχογραφία που χρονολογείται από το 1455 από τον Εμμανουήλ και τον Ιωάννη Φωκά στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, Αβδού
Μια τοιχογραφία στην εκκλησία της Παναγίας στο Δρακόνερο
Οι δωρητές της εκκλησίας του Μιχαήλ Αρχάγγελου στα Καβαλαριανά
Η τοιχογραφία του Χριστού να πλένει τα πόδια των Αποστόλων στην εκκλησία της Παναγίας στον Καμαριώτη
Η τοιχογραφία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στα Δελιανά
Ο πίσω τοίχος της εκκλησίας της Παναγίας στην Αγία Παρασκευή
Η τοιχογραφία του Μυστικού Δείπνου στην Εκκλησία της Παναγίας στο Σμιλέ
Η τοιχογραφία του Μυστικού Δείπνου στην Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Βαθειακό
Η τοιχογραφία της Βάπτισης του Χριστού στην εκκλησία της Παναγίας στους Λαμπιώτες
Μια τοιχογραφία της Σταύρωσης του 14ου αιώνα στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, Αβδού
Η τοιχογραφία που αναπαριστά την κόλαση στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην Αξό
Μια τοιχογραφία στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο στις Μαργαρίτες
Η τοιχογραφημένη καμάρα στην εκκλησία της Παναγίας στο Ντεμπλοχώρι
Μια τοιχογραφία του Ιωάννη του Βαπτιστή στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην Αξό
Ο δωρητής της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στα Κάτω Φλώρια
Πολλοί από τους ζωγράφους των τοιχογραφιών είναι ανώνυμοι ενώ άλλες τοιχογραφίες είναι υπογραμμένες από σχεδόν άγνωστους ζωγράφους. Εξαίρεση αποτελεί ο Ιωάννης Παγωμένος ο οποίος φιλοτέχνησε πολλές εκκλησίες στο νομό Χανίων. Έχει θαφτεί στο παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στη Μάζα και είναι γνωστός ως ένας από τους πιο ανθρωπιστές ζωγράφους της εποχής. Πολλά από τα έργα του βρίσκονται στην επαρχία Σελίνου (νοτιοανατολικά των Χανίων). Ένας ακόμα φημισμένος ζωγράφος είναι ο Εμμανουήλ Φωκάς, ο οποίος ζωγράφισε εκκλησίες στην επαρχία Πεδιάδος, στο Ηράκλειο.
Φωτογραφίες από Τοιχογραφίες:
Μια τοιχογραφία του Ιωάννη Παγωμένου στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στη Μόνη
Μια τοιχογραφία στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Κουστογέρακο με επιγραφές που χρονολογούνται από το 1507
Μια τοιχογραφία που χρονολογείται από το 1455 από τον Εμμανουήλ και τον Ιωάννη Φωκά στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, Αβδού
Μια τοιχογραφία στην εκκλησία της Παναγίας στο Δρακόνερο
Οι δωρητές της εκκλησίας του Μιχαήλ Αρχάγγελου στα Καβαλαριανά
Η τοιχογραφία του Χριστού να πλένει τα πόδια των Αποστόλων στην εκκλησία της Παναγίας στον Καμαριώτη
Η τοιχογραφία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στα Δελιανά
Ο πίσω τοίχος της εκκλησίας της Παναγίας στην Αγία Παρασκευή
Η τοιχογραφία του Μυστικού Δείπνου στην Εκκλησία της Παναγίας στο Σμιλέ
Η τοιχογραφία του Μυστικού Δείπνου στην Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Βαθειακό
Η τοιχογραφία της Βάπτισης του Χριστού στην εκκλησία της Παναγίας στους Λαμπιώτες
Μια τοιχογραφία της Σταύρωσης του 14ου αιώνα στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, Αβδού
Η τοιχογραφία που αναπαριστά την κόλαση στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην Αξό
Μια τοιχογραφία στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο στις Μαργαρίτες
Η τοιχογραφημένη καμάρα στην εκκλησία της Παναγίας στο Ντεμπλοχώρι
Μια τοιχογραφία του Ιωάννη του Βαπτιστή στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην Αξό
Ο δωρητής της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στα Κάτω Φλώρια
| < Προηγούμενο | Επόμενο > |
|---|